کلیسای سنت استپانوس

کلیسای سنت استپانوس  دومین کلیسای مهم ارمنیان کشور است که در منطقه خوش آب و هوا و در نزدیکی رود ارس قرار گرفته است و معماری شگفت انگیزی دارد .

آدرس کلیسای سنت استپانوس :

این کلیسا در استان آذربایجان شرقی در ۱۷ کیلومتری غرب شهر جلفا و در فاصله ۳ کیلومتری کرانه جنوبی رودخانه ارس در محلی به نام «قزل وانک» (صومعه سرخ) واقع شده‌ است .

چطور به کلیسا خرابه برویم ؟

برای رفتن به این کلیسا اگر در تبریز قرار دارید حدود 136 کیلیومتر باید طی کنید تا به جلفا برسید و از داخل جلفا تابلوهای مسیر کلیسا مشخص است و بعد از طی 17 کیلومتر مسیر زیبا و از کنار رودخانه ارس به این محل می رسید .

می توانید ماشین را در پارکینگ پارک کنید و از مسیر شیب داری که سنگ فرش شده است به سمت بالا و کلیسا بروید . پیمودن این مسیر کمتر از 5 دقیقه زمان می برد و خیلی دشوار نیست .

نام کلیسا :

سنت استپانوس برگرفته شده از نام استپانوس (یا همان استفان در زبان ارمنی) شهید اول راه مسیحیت است و در اغلب کشورهای جهان کلیساهای متعددی با همین نام وجود دارد. همچنین به دلیل متروکه بودن محل به خارابا کلیسا (کلیسا خرابه) نیز شهرت دارد.

سنت استپانوس یا سنت استفان اولین شهید راه مسیحیت است که در ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی در اورشلیم توسط یهودیان سنگسار شد.

ثبت در میراث جهانی یونسکو و ثبت در فهرست آثا ملی کشور :

این کلیسا به خاطر قدمت و سابقه تاریخی و مذهبی و شیوه معماری منحصر به فردش در سال ۱۳۸۶ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

همچنین این اثر در تاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۴۱ با شماره ی ثبت ۴۲۹ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است .

تاریخچه کلیسای سنت استپانوس :

تاریخچه و قدمت دقیق کلیسای سنت استپانوس مشخص نیست. کهن ترین منبعی که در آن به کلیسای سنت استپانوس اشاره شده، مربوط به سال ۶۴۹ میلادی است. عده‌ای این کلیسا را به اوایل میسحیت نسبت می‌دهند. برخی نیز معتقدند در در سال ۹۷۶ میلادی و در زمان سلطنت آشوت باگرادونی پادشاه ارمنستان، کاتالیکوس خاچیک، رهبر مذهبی ارمنیان اسقف اعظم بالکن را به سرپرستی وانگ استپانوس مقدس انتخاب کرد و او با هزینه پادشاه کلیسایی در این محوطه ساخت.

در ساحل شمالی رود ارس کلیسایی وجود دارد که قرینه کلیسای سنت استپانوس است. قرینه بودن این دو کلیسا این احتمال را به وجود می‌آورد که هم‌زمان و توسط یک قدرت واحد که بر هر دو طرف رودخانه حکومت می‌کرد، ساخته شده‌اند. برخی منابع تاریخی مانند سفرنامه تاورنیه نیز آن را متعلق به دوره صفویه می‌دانند؛ اما شیوه معماری و تزیینات آن نشان می‌دهد این کلیسا بین قرن‌های چهار تا ۶ هجری قمری برابر با ۱۰ تا ۱۲ میلادی بنا شده است. سبک معماری کلیسا، تلفیقی از شیوه‌های معماری دوره‌های اورارتو، اشکانی و رومی است. بعد از ساخت بناهایی چون سنت اچمیادزین، طاطائوس، آختامار و سنت استپانوس این شیوه معماری به سبک معماری ارمنی شناخته شد.

کلیسای سنت استپانوس در دوره‌های مختلف مرمت و بازسازی شده است. هاکوپ جوقاتیسی، خلیفه اعظم وانگ استپانوس مرمت این بنا را در طی سال‌های ۱۰۵۳ تا ۱۰۶۶ هجری قمری انجام داد. در دوره‌ صفوی نیز بازسازی‌هایی در این کلیسا صورت گرفت و در عصر قاجار هم سنت استپانوس مورد توجه بود. چنانچه بر اساس کتیبه سنگی به خط نستعلیق که بالای در نصب شده است، در سال ۱۲۴۵ هجری قمری به فرمان عباس میرزا ولیعهد قاجار قریه‌ای در دره شام خریداری و وقف کلیسا می‌شود.

در سالهای اخیر نیز این کلیسا بازسازی شده است .

معماری کلیسای سنت استپانوس :

حصار سنگی که بنا را احاطه کرده بارویی است بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت استوانه‌ای سنگی مانند دژهای مستحکم دوره ساسانی و قرون اولیه اسلام. دروازه این بارو در وسط دیوار غربی تعبیه شده و دارای دری چوبی و آهن کوبی شده‌ است. در پایه‌های طرفین و طاق جناغی آن سنگ‌تراش با حجاری‌های ظریف به‌کار رفته و نقش برجسته‌ای از مریم و کودکی عیسی در پیشانی طاق نمای آن به چشم می‌خورد. بر روی دیوارهای خارجی کلیسا، نقش برجسته‌های زیبایی قرار دارد که از جمله آن‌ها می‌توان سنگسار شدن استپانوس مقدس در ضلع شرقی، مصلوب شدن مسیح در ضلع غربی و عروج مسیح را نام برد.

این کلیسا دارای سه ساختمان اصلی و مشخص و همچنین قسمت‌های فرعی مختلفی است. سه قسمت اصلی عبارتند ار: نمازخانه اصلی، اجاق دانیال و برج ناقوس

نمازخانه اصلی

نمازخانه در زمینی به ابعاد ۱۶ در ۲۱ متر درست شده‌ است. در ورودی منبت‌کاری با تزئینات بسیار زیبای آن در وسط ضلع غربی تعبیه شده و از آثار نفیس اوایل دوره قاجاریه و احتمالاً زمان عباس میرزا السلطنه فرزند فتحعلی‌شاه به شماره می‌آید. حجاری پایه‌ها و طاق‌نماها و نیم ستون‌ها و زنجیره‌های جوانب و مقرنس‌کاریها و تزئینات طاق سردر به قدری زیبا است که بی شک از شاهکارهای هنر حجاری محسوب می‌شود.

نقش‌ برجسته‌هایی از حواریون و قدیسین و فرشتگان بر پیشانی طاق‌نماهای اضلاع شانزده‌گانه گریوگنبد که در حقیقت پاتاق گنبد زیبای نمازخانه کلیسا محسوب می‌شود مشاهده می‌گردد، پوشش این گنبد به صورت هرمی با سبک خیاری سی و دو پهلویی است که بر روی یک پلان ستاره شکل شانزده پر قرار دارد. داخل طاق‌نماهای گریوگنبد یک در میان پنجره‌ای تعبیه شده که طاق هلالی تو در توئی دارد و بالاتر از پنجره، تصویر برجسته یکی از حواریون در داخل قابی چهار گوش نمای بیرونی آن را زینت می‌دهد. کتیبه‌ای از سنگ ماسه‌ای سرخ رنگ به خط نستعلیق بر بالای در ورودی و زیر طاق مدخل کلیسا به چشم می‌خورد که مورخ به سال ۱۲۴۵ هجری قمری مبنی بر خرید قریه دره شام جلفا توسط عباس میرزا ناب السلطنه فرزند فتحعلیشاه از مجبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ سیصد تومان و وقف آن به کلیسای سنت استپانوس است.

برج ناقوس

بر روی ایوان دو طبقه‌ای متصل به دیوار جنوبی کلیسا قرار گرفته و دارای گنبدی هرمی شکل هشت ضلعی است که بر روی هشت ستون استوانه‌ای از سنگ سرخ با سرستونهای زیبا استوار گردیده‌است.

این برج در زمان عباس میرزا نایب السلطنه مرمت شده‌ است .

پیشانی طاق‌های بین این ستون‌ها که پا طاق گنبد برج محسوب می‌شوند، با نقوش برجسته فرشته، صلیب، ترنج، ستاره و گل هشت پر زینت یافته و در سطح ایوان برج، قبوری از بزرگان آیین دین مسیح به چشم می‌خورد و در دیوار ضلع شمالی این برج که بخشی از دیوار جنوبی کلیسا نیز به‌شمار می‌آید، تصاویر بر جسته‌ای از مریم مقدس و عیسای مسیح مشاهده می‌شود. در صحن این برج، تعدادی قبر به چشم می‌خورد که گفته می‌شود متعلق به افراد سرشناس و بزرگ مسیحی است. همچنین گویا ناقوس برج توسط ایتالیایی‌ها برای مرمت برده شده اما برگشت داده نشده‌ است.

اجاق دانیال و بنیامین
تالاری است متصل به دیوار شمالی کلیسا که ۶ متر عرض و نزدیک به ۲۰ متر طول دارد و به سه قسمت مساوی تقسیم می‌شود:

۱- اجاق دانیال که به وسیله دیوار از تالار جدا شده و به نام دانیال از قدیسین قرن پنجم میلادی معروف است.
۲- تالار اجتماعات در وسط قرار گرفته‌است.
۳- محل غسل تعمید در انتهای شرقی تالار واقع است که در آن سکوی بلندی به چشم می‌خورد که میز سنگی غسل تعمید در وسط آن نهاده شده‌است.
مدرسه مذهبی یا دیری در کنار کلیسا وجود دارد که قدمت آن را به بیش از ۹۰۰ سال پیش نسبت می‌دهند؛ که در چهار طرف آن اتاقهایی وجود داشته که طبقه فوقانی آن جهت استراحت مسافرین و زائرین و طبقه زیرین محل اصطبل چهار پایان آنان بوده‌ است.

اکتشافات جدید :

در سال ۱۳۸۴ کارشناسان سازمان میراث فرهنگی طی مرمت بنا، بقایای استخوان حواریون و قدیسین مسیح را کشف کردند که طبق روایات تاریخی در این کلیسا نگهداری می‌شده‌است. آن‌ها بقایای استخوان‌ها را در میان دو طاق کلیسا شناسایی کردند. علاوه بر بقایای استخوانی چند تکه تخته مربوط به جعبه‌های نگهداری این استخوان‌ها، چند تکه پارچه زرد و آجری، تکه‌های موم، گِل اخرا و دانه‌های کُندر نیز در این محوطه شناسایی شده‌است. اسقف اعظم و خلیفه ارامنه تهران و شمال ایران با ارزشمند خواندن بقایای استخوانی یافت شده در این کلیسا از احتمال تعلق این بقایا به جسد یحیی خبر داد.