آرامگاه شیخ حیدر در مشکین شهر

آرامگاه شیخ حیدر  در مجموعه شیخ حیدر و در مرکز مشکین شهر در استان اردبیل  واقع شده‌ است. ابن مجموعه زمانی قبرستان قدیمی مشگین‌شهر بوده‌ است. این بنا منسوب به شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل اول است .

ثبت در فهرست آثار ملی ایران :

این بنا در تاریخ ۱۸ تیر ۱۳۱۱ هجری شمسی به شماره ۱۸۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌ است.

قدمت بنا :

قبلا در مورد  تاریخ احداث بنا اظهارات متفاوتی ابراز شده‌ بود . دونالد ویلبر (پژوهشگر تاریخ معماری ایرانی و اسلامی ) معتقد بود این بنا از آثار قرن هفت و هشت هجری قمری است و در دوره صفویه به تکمیل و کاشی کاری آن اقدام شده‌ است. با توجه به تخریب کتیبه برجا مانده مقبره، هیچ سند و مدرکی دال بر احداث این بنا در دست نبوده‌ است. اما در سال‌های اخیر توسط آقای قوچانی کارشناس سازمان میراث فرهنگی کشور، کتیبه موجود بر سر در ورودی این برج بازخوانی شده و قدمت آن به سال ۷۳۱ هجری قمری یعنی دوره حکومت ابوسعید بهادرخان آخرین حکمران سلسله مغول در ایران نسبت داده شده‌است.

بنای آرامگاه شیخ حیدر :

ارتفاع برج ۱۸٫۵ متر و قطر ۱۰٫۵ و قاعده ی آن ۳۴٫۵ است.

بندبرج بنا  از سوره‌های قرآن به صورت کاشی‌های فیروزه‌ای در متن آجر تزئین شده‌ است.

داخل مقبره از دو طبقه تحتانی و فوقانی تشکیل شده‌ است و درب ورودی سردابه در شمال برج قرار دارد که به وسیله یک راه پله بلند به راه باریک منتهی به سردابه راه یافته‌ است. طاق این قسمت بر روی ستون آجری در وسط و دیوارهای جانبی قرار دارد. مدفن شیخ حیدردر منتهی‌الیه سردابه قرار گرفته‌ است .

پلان داخل برج یا اتاق فوقانی به شکل ۱۲ ضلعی منظمی است که هر ضلع آن ۲٫۲ است و به علت احداث شیارهای سراسری در سطح داخلی برج بنا بلندتر ساخته شده‌ است و ارتفاع بیشتری دارد.

بنای مقبره که روی یک پی سنگی قرار گرفته است در مقابل بارهای وارده مقاوم بوده و سنگ‌های آن با ظرافت خاصی تراش داده شده‌اند.

در قسمت فوقانی پی، سنگ‌های سفید به ارتفاع ۲۰٫۲ سانتی‌متر -که دور تا دور مقبره را شامل می‌شود برای استحکام به بنا چیده شده‌ است. در فاصله میان این سنگ‌ها و آجرچینی روی آن در دور مقبره خط کوفی و ریحانی به رنگ آجر دیده می‌شود. البته بیشتر این خطوط از بین رفته و قابل خواندن نمی‌باشد. در دو طرف بدنه بنا نیز آثار دو سردر با کتیبه‌های کوفی و حاشیه مقرنس‌کاری شده زیبایی دیده می‌شود که قسمت عمده ی آن‌ها ریخته‌ است.

در مقبره ی شیخ حیدر دو نوع کاشیکاری وجود دارد:

یکی معرق که در چهار ایوانی بنا با کاشی‌های سفید و آبی سیر تزئین و دور آن مقرنس‌کاری شده و در روی آن نقوش و خطوطی به رنگ آجر که احتمالاً نشانگر آیه‌ای از قرآن، سال ساخت، معماری بنا یا دیگر اطلاعات مربوط به مقبره بوده به وسیلهٔ کاشی‌های فیروزه‌ای حک شده‌ است. متأسفانه قسمت اعظم این نوشته‌ها از بین رفته و قابل درک و خواندن نیست.

نوع دیگر کاشیکاری تلفیقی از آجر و کاشیکاری است و در بین پوشش‌های فیروزه‌ای رنگ به ابعاد ۶×۶ سانتی‌ متر کار گذاشته شده، به طوری که این کاشی‌ها ساختمان آجری بنا را با زیبایی هر چه تمامتر نشان می‌دهند. به غیر از لفظ جلاله الله، بسم الله الرحمن الرحیم و سوره‌هایی از قرآن نیز به اشکال مختلف هندسی با ظرافت و زیبایی تمام روی بنا نقش بسته‌ است.

در طرفین درب ورودی در قسمت شمال مقبره دو گل مرکب از دو مثلث متساوی‌الاضلاع و یک دایره هلالی شکل بر روی دو قطعه سنگ رسوبی کرم رنگ به ابعاد ۷۰×۸۰ سانتی‌متر کنده‌کاری شده‌ است.

گنبد طلایی سابق :

گفته می‌شود سقف بقعه شیخ حیدر گنبد طلائی داشته‌ است که شیخ عبدالغفور ثامن -از وقایع‌نویسان لشکر عباس میرزا در دوره جنگ‌های سیزده ساله ایران و روس- در کتاب تاریخ المعجم و الاسلام در مورد آن چنین نوشته‌است:

«در یوم ۱۵ شعبان المعظم سنه ۱۲۱۸ هجری در محضر با سعادت آقای سید شمس‌الدین حاکم شهر به زیارت مقبره شیخ حیدر مشرف شدیم. بقعه، گنبد طلائی داشت که در زیر آفتاب می‌درخشید. بدنه این گنبد به خطوط «الله الله» منقوش است.»

گفته می شود در جنگ بین طایفه قوجابیگلو و نیروهای روسی شامل چهار لشکر به فرماندهی ژنرال فدروف و دلماچوف در سال ۱۲۷۵ ه‍. ش، گنبد طلائی مقبره توسط توپچی معروف روسی مددوف به توپ بسته شده و به غارت رفته‌است.