طاق شیرین و فرهاد

طاق شیرین و فرهاد بنای تاریخی به جا مانده از دوره ساسانیان است .

موقعیت مکانی :

این اثر در استان ایلام ،شهرستان ایوان، بخش زرنه، روستای چهل زرعی، تنگ کوشک واقع شده‌ است.

مدفون زیر خاک :

این بنای تاریخی از نوع تاقهای سنگی است و رو به جنوب شرقی بر پا دامنه کوه قرار گرفته، و در طول سال‌های دراز به علت قرارگیری در مسیر فرسایش صخره‌های متلاشی شده در زیر تلنباری از خاک و شن مدفون شده بود. در نخستین فصل مرمت بنا در سال ۱۳۷۹ طی برنامه‌ای پژوهشی و مرمتی از زیر خاک بیرون آورده شد.

معماری طاق شیرین و فرهاد :

اساس این بنا تاقی سنگی با پلانی مربع شکل است. تاق شیرین یک اتاقک نیمه زیرزمینی است به طول ۳۲۰ سانتیمتر و عرض ۲۹۰ سانتیمتر و ارتفاع ۲۲۰ سانتیمتر از کف طاق؛ که در سطح تحتانی دیوار شمالی آن دریچه‌ای تخت به ابعاد ۱۰۰ × ۱۴۵× ۶۴ سانتیمتر تعبیه شده‌ است.

ورودی بنا در بخش جنوب شرقی تخت و به ابعاد ۱۲۵ ×۱۳۰ ×۸۰ سانتیمتر است. شیوه ساخت تاق شیرین با دیگر بناهای هم عصرش متفاوت است، به این صورت که ابتدا محل احداث بنا در شیب طبیعی کوهپایه انتخاب، سپس سطح شیب دار را رو به شرق برش داده و بیش از نیمی از بنا را در درون برش ایجاد شده ساخته‌اند. تنها بخش بیرونی بنا شامل سقف پلکانی و دو طرف درگاه دارای منظر بیرونی است.

دیوارهای بنا در سه جهت شمال، جنوب و غرب محصور در برش احداث شده ی تپه است، به‌ صورتی که بخش تراش خورده ی سنگ‌ ها در نمای داخلی و بخش نتراشیده در برش دیواره قرار گرفته‌ است. نوع تاق را تاق آهنگ یا گهواره‌ای می‌گویند که خاص دوران تاریخی ساسانیان است.

مصالح ساخت این بنا را تماماً سنگ‌های بزرگ تراش‌خورده تشکیل داده که به صورت خشکه چین و بدون ملات و به صورت رج رج بر روی هم قرار گرفته‌اند. برش دادن تپه نیز به خاطر وضعیت ساخت بنا و جلوگیری از ریزش آن بوده‌ است. سازندگان بنا پس از احداث دیوارها، با یک حرکت دقیق و محاسبه شده ی هندسی و معماری در ارتفاع ۱۱۰ سانتیمتر خیز تاق را شروع کرده، و پوشش بنا را با قرار دادن سنگهای تراش خورده به صورت عمود در کنار هم به صورت طاق گهواره‌ای یا آهنگ در ارتفاع ۲۲۰ سانتیمتر به وجود آورده‌اند. در بنا تاق مذکور، معماران با بکار بردن تنها ۱۷۵ قطعه سنگ‌تراش خورده، دیوارها و تاق گهواره‌ای را احداث نموده‌اند. سنگ‌های بکار رفته در بنا در هر رج، در ارتفاع یکسان و در یک خط تراش خورده‌اند. سنگ‌ها با طول‌های متفاوت بدون ملات، زبانه یا چفت و بند بر روی هم قرار گرفته‌اند. بزرگترین قطعه سنگ بکار رفته در این بنا، در سردر در ابعاد ۷۲ × ۵۵ ×۱۳۲ سانتیمتر و کوچکترین آن به ابعاد ۲۶ × ۲۴ سانتیمتر در دیواره بنا به کار رفته‌ است. بنای تاق در فضای داخلی کاملاً یکنواخت، ساده و بدون هرگونه تزئینی است. در سطح داخلی بنا در حال حاضر کفی موجود نمی‌باشد؛ تنها بخش نعل درگاهی با پوششی از سنگ‌های تخت لاشه‌ای از جنس صخره‌های بالا دست بنا پوشیده شده‌ است.

برای کشف کف احتمالی بنا، گمانه‌ای درضلع شمال غربی سطح داخلی و در مجاورت دیوارهای شمال و غرب ایجاد گردید، اما اثری از کف به دست نیامد. براساس شواهد موجود، احتمالاً کف بنا را چون نعل درگاهی از سنگ‌های لاشه‌ای تخت کف‌سازی نموده بوده‌اند. کف کنونی بنا شامل شن و خاک به صورت فشرده و کوبیده شده‌ است.

آنچه که شیوه ی معماری تاق شیرین را منحصر به فرد نموده، طراحی پشت بام تاق به صورت مسطح و یکنواخت به جای فرم هلالی است. پشت بام پلکانی بنا پیش از خاکبرداری، در زیر لایه‌هایی از خاک و شن مدفون بود. پس از خاکبرداری و پاکسازی این قسمت، بخشی کوچک ولی در عین حال با اهمیت شامل سه قطعه سنگ در دو ردیف (سنگ‌های رج اول و دوم پشت بام) به دست آمد. با الگو گرفتن از این بخش و بررسی دقیق سنگ‌ های جمع‌آوری شده در حین خاکبرداری، دیگر بخش‌های پشت بام بازخوانی و احیاء شد .

با بازخوانی و احیاء پشت بام بنا مشخص شد که دور تا دور پشت بام بنا، یک مربع کامل در حاشیه تاق گهواره‌ای به ابعاد ۵۳۰ × ۵۳۰ سانتیمتر و در ارتفاع ۱۸۰ سانتیمتر ساخته شده، به صورتی که پوشش پلکانی شامل چهار پله بر روی هم قرار گرفته‌اند.

در ردیف دوم و سوم پلکان، سنگ‌ها نسبت به ردیف زیرین ۱۹ تا ۲۰ سانتیمتر به طرف داخل عقب‌نشینی دارند. این فاصله در هر دو ردیف با قلم شانه‌ای در یک خط افقی به صورت سرتاسری ایجاد شده‌است. در ردیف چهارم که آخرین ردیف است، ضمن رعایت همه موارد مذکور از سنگ‌های بزرگتری استفاده شده‌ است، با این تفاوت که عقب‌نشینی این ردیف از سنگ‌ها تنها ۵ سانتیمتر است. علاوه بر این، سنگ‌های ردیف آخر دارای آب پرهای حجاری شده، پردازش شده و صیقل داده‌ شده‌ است. در سطح فوقانی این ردیف از سنگها، آثار بستهایی فلزی از نوع دم چلچله‌ای دیده می‌شود که با هدف تثبیت سنگ‌ها و استحکام پشت بام بنا تعبیه شده بود .

در بخش غربی پشت بام به فاصلهٔ ۱۵۰ سانتیمتر از پلکان ردیف اول و در مجاورت برش ایجاد شده در تپه، برای پیشگیری از ریزش دیواره ی برش تپه، فرسایش خاک، و مدفون شدن ساختمان، دیواری به طول ۸ متر و ارتفاع ۱۵۰ سانتیمتر در جهت شمال به جنوب با استفاده از قلوه سنگ رودخانه‌ای و ملات شفته احداث گردیده‌ است. این دیواره نیز در بخش‌هایی آسیب دیده بود که بازسازی و مرمت شد .

ثبت در فهرست آثار ملی ایران :

این اثر در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۷۹۶۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید .