مسجد دارالاحسان سنندج

مسجد دارالاحسان یا مسجد جامع سنندج یکی از مهم‌ترین مساجد این شهر و اهل سنت ایران محسوب می‌شود .

این مسجد در سال 1190هجری شمسی توسط امان‌الله خان اردلان ساخته شد.

از خصوصیات بارز مسجد جامع سنندج می‌توان به دکورهای هفت رنگ، آجرهای لعاب کاری شده به جای سنگ کف پوش و نوشتن دو سوم از یک جزء قرآن بر روی کتیبه‌های مسجد نام برد .

این مسجد در ضلع شمالی خیابان امام خمینی و در بافت قدیم سنندج قرار دارد. این خیابان که مسجد اکنون در کنار آن واقع شده‌است از سال ۱۳۱۰ شمسی به بعد ایجاد شده‌ است.

بنای مسجد شامل :

دو ایوان شرقی و جنوبی

گل دسته‌های بالای ایوان شرقی

صحن مرکزی

۱۲ حجره در اطراف

شبستان ستون دار با ۲۴ ستون سنگی مارپیچ

این مسجد را می‌توان مسجد – مدرسه دانست، زیرا بخشی از مسجد به حجره‌های طلاب علوم دینی اختصاص دارد و بخش جنوبی آن صحن اصلی مسجد است. این بنا دارای تزیینات کاشی کاری هفت رنگ مینایی فوق‌العاده پرکار، ظریف، ازاره‌های مرمرین، آجرکاری لعاب دار و معقلی، حوض سنگی و فواره‌های زیبا و همچنین ستون‌هایی با تزیینات طنابی است. اطراف شبستان و سر ستون‌ها با دو سوم قرآن تزئین شده‌است که آیات را با کاشی، به خطی که شبیه به خط کوفی است نوشته‌اند. این مسجد در گذشته یکی از مهم‌ترین دارالعلم‌های دینی بوده و بسیاری از علما در این دارالعلم به کسب علوم مختلف پرداخته‌اند. مسجد دارالاحسان، یکی از ارزشمندترین مساجد استان کردستان از نظر معماری و تزیینات معماری است. برجسته‌ترین ویژگی‌های هنری این بنا کاشیکاری زیبای آن است. به‌ علاوه کتیبه‌های زیبای مسجد به روی سنگ مرمر و حجاری گل و گیاه در حواشی آن‌ها ازجمله تزئینات حجاری منحصر به فرد محسوب می‌گردند.

تاریخچه مسجد دارالاحسان سنندج :

مسجد دارالاحسان که به «مسجد جامع» نیز شهرت دارد، به دستور «امان‌اللّه خان اردلان» والی بزرگ کردستان در سال ۱۲۲۸ هجری، در زمان حکومت فتحعلی‌شاه قاجار احداث شده است. با استناد به قصاید مرحوم «میرزاصادق ناطق اصفهانی» که در ایوان جنوبی بنا، بر سنگ ازاره حجاری شده و همچنین قصاید مرحوم «میرزا فتح‌اللّه خرم کردستانی» که در کتیبه سنگ مرمر ایوان شرقی بنا آمده تاریخ بنای مسجد، سال ۱۲۲۷ بوده و به همین استناد این بنا مجموعه‌ای است مشتمل بر مسجد و مدرسه‌ای که در دوران رونق خود دارالعلمی معتبر در ایران بوده‌ است. هزینه‌های تحصیلی طلاب و مستمری و حقوق مدرسین این مدرسه و نیز هزینه نگهداری و مرمت آن از درآمد باغ‌های روستای «خلیچیان» واقع در شمال سنندج که به امر «امان‌اللّه خان اردلان» به این منظور اختصاص یافته بودند تأمین می‌شد. با گذشت زمان بعضی از عناصر و اجزای بنا از جمله گلدسته‌های آن تخریب شد که به همت حکّام وقت و مردم مرمت شده‌اند. گلدسته‌های فعلی این مسجد به همت و دستور «مظفرخان سردار انتصار» (حکمران کردستان) و حمایت مردم مرمت شده‌اند. گفته می‌شود کاشی‌های اصلی بنا نیز که عمده‌ترین عنصر تزئینی آن را تشکیل می‌داده، با گذشت زمان و به واسطه کم توجهی متولیان آن فروریخته و در بازار شهر سنندج به فروش رسیده. بدین ترتیب می‌توان گفت که شکل اصلی عناصر تزئینی آن دستخوش تحول شده است و این مکان مقبره عده ای از افراد مشهور و خیر نیز از جمله: حاج فخرالدین یمین مردوخی برادر ناصر یمین مردوخی کردستانی و خواهرزاده میرزاده عشقی می‌باشد.

معماری مسجد جامع سنندج :

مسجد دارالاحسان در ضلع غربی قلعه حکومتی (دژ سنندج) به روی مکان بلند تری نسبت به بافت شهر قرار دارد، به شکلی که از هر نقطه شهر به‌ آسانی می‌توان گلدسته‌های آن را دید و صدای مؤذّن را شنید. این مسجد را هم در زمان ساخت و هم در شرایط حاضر می‌توان قلب مذهبی سنندج دانست.

معابر و خیابان‌هایی که در چهار دور مسجد ایجاد شده‌اند، دسترسی به مسجد را از همه طرف راحت میکنند . در ترکیب صحیح فضاها و رعایت تناسب بین حجم‌ها را نیز یکی دیگر از ابعاد شایان توجه در ساخت بنا می‌توان محسوب نمود.

یکی دیگر از ویژگی‌های این بنا که آن را در میان تمامی بناهای قبل و بعد خود در کردستان متمایز می‌سازد، وسعت کاشیکاری آن است. کاشی در این بنا نه‌ تنها به صورت تزئینی بلکه به عنوان عایقی مطمئن به کار رفته. ویژگی دیگر آن استفاده وسیع از معماران، آجرتراشان، کاشیکاران و نجاران اصفهانی در ساخت آن است. جالب توجه‌تر اینکه «امان‌اللّه خان» شاعری را از اصفهان دعوت کرد تا در وصف بنا شعر بسراید. به تقلید از سنّت معماری اسلامی ایران، دورتادور میانسرا (صحن حیاط) مسجد را حجرات دوازده‌گانه مدرسه‌ای احاطه نموده و به این ترتیب بنا کاربری آموزشی نیز پذیرفته‌ است. آب جاری که امروزه نیز در حوض سنگی وسط میانسرای بنا جریان دارد، از قناتی در 5 کیلومتری شمال غربی سنندج به این نقطه آورده شده‌ است.

تزئینات :

• کاشیکاری

از مهم‌ترین تزیینات بنا می‌توان به کاشی‌کاری‌های گسترده هفت‌رنگ اشاره کرد که در نماهای داخلی و خارجی بنا به ویژه در ایوان‌های جنوبی و شرقی دیوارهای حیاط مدرسه و نمای حجره‌ها به صورت وسیع دیده می‌شود. یکی از از این عنصر یا به صورت مستقل یا به شکل تلفیق با عناصر آجرکاری استفاده شده‌ است. در واقع تمامی نمای درآیگاه، نمای رو به صحن میانسرای مدرسه و نمای دو ایوان اصلی و بزرگ شرقی و جنوبی بنا و نیز بخش فوقانی محراب آن با استفاده از این عامل زینت یافته‌اند.

کاشی‌هایی با لعاب چند رنگ که به هنگام ساخت بنا در تمامی آن به کار رفته‌ است. بخشی از این کاشی‌ها که مستقیماً در معرض جریانات جوی قرار داشته، کم‌کم فرو ریخته‌اند و کاشیهایی که کمتر در معرض عوامل طبیعی قرار داشته‌اند، تاکنون سالم مانده‌ است. طرح‌های تزئینی گل و گیاه تشکیل شده‌ است که به صورتهای اسلیمی در درون و اطراف ترنج و نیم‌ ترنجهایی که به عنوان طرح مرکزی محسوب می‌شوند ظاهر شده اند . کاشی‌های «معقلی» که در زمان‌های بعد و به هنگام مرمت جای کاشی‌های «با لعاب چند رنگ» را گرفته‌اند و از عناصر هندسی که به صورت ستاره‌های هشت‌پر یا گل‌های هندسی در نما تشکیل شده‌ است. بیشترین سهم را در تزیین بنا کاشی‌های چند رنگ به خود اختصاص داده‌اند. به‌علاوه از کاشی‌های معرق در تزیین گلدسته‌های دوگانه بنا که پیوسته در معرض خطرات ناشی از عوارض طبیعی قرار دارند، استفاده گردیده تا در مواقع لزوم به‌راحتی بتوان نسبت به تعویض اجزای آن اقدام نمود.

خطوط ثلث و نستعلیق را نیز که با رنگ سفید به روی کاشی‌ها نوشته شده می‌توان ازجمله عناصر تزئینی مهم بنا محسوب نمود.

• تزئینات آجری

یکی دیگر از عناصر تزئینی مسجد دارالاحسان، تزئینات آجری آن است که از آجرهای قالبی بی‌لعاب و لعابدار تشکیل شده‌ است. آجرهای لعابدار از سه رنگ فیروزه‌ای، آبی تیره و مشکی تشکیل شده. تزئینات آجری این بنا در سنندج منحصر به فرد است و در هیچ نمای دیگر به وسعت دارالاحسان از تزئینات آجری (آن هم آجرهای لعابدار) استفاده نشده‌ است.

• گچبری

از این عنصر تزئینی تنها در آرایش اطراف کتیبه‌های سنگی نصب‌ شده در ایوان شرقی و نیز محراب بنا استفاده شده‌ است. به نظر می‌رسد که محراب بنا در اصل دارای تزئینات زیبای گچبری بوده، اما به دلیلی که بالاتر بیان شد ، امروزه فقط با قندیل‌های گچی که در نهایت سادگی ساخته شده‌اند، زینت یافته‌است.

• حجاری بر روی ستون‌ها

این مسجد دارای بیست و چهار ستون سنگی است که به‌طور استادانه پایه، بدنه و سرستون‌های آن حجاری شده و از این حیث با مسجد وکیل شیراز قابل مقایسه است. بر روی تمام پایه‌ها یک طرح به صورت گل‌های برجسته حجاری شده‌است.

تزیینات بدنه ستون‌ها شامل کاشی‌کاری توأم با خط و آیات مقدس قرآنی است و سرستون‌ها با نوعی مقرنس کاری حجاری شده‌اند و توجه خاص این بنای باشکوه را نشان می‌دهند. تنوع حجاری بیانگر این است که به احتمال فروان گروهی از حجاران در رده‌های مختلف زیرنظر استاد کاری شایسته این اقدامات را انجام داده‌اند. حجاری روی سرستون‌ها به صورت مقرنس و بدنه ستون‌ها به صورت طنابی شکل و پایه ستون‌ها هم ترکیبی از گل‌های طبیعی و نشانه حضور هنرمندان حجار محلی است. به هر ترتیب علاوه بر کتیبه‌ها، ترکیب و قرارگیری ستون‌ها و تزیینات حجاری آن‌ها به شبستان مسجد شکوه و زیبایی خاصی بخشیده است. در دوره قاجار و در غرب کشور، هیچ مسجدی احداث نگردیده که در آن از بیست و چهار ستون سنگی یکسره و حجاری‌ شده‌ استفاده شده باشد.

• گره چینی

بیشتر در و پنجره‌های این بنا به ویژه در و پنجره‌های حجره‌ها، مدرسه تماماً با گره چینی تزیین شده‌ است. این گره چینی زیبا از چوب گردو و طرح آن‌ها هندسی (هشت مربع) است. علاوه بر این روی درهای چوبی مدخل ورودی و حجره‌های مسجد طرح‌های هندسی کنده‌کاری شده‌ است.