کاروانسرای دیر گچین

کاروانسرای دیر گچین بر سر راه جاده تاریخی ری به قم در مرکز پارک ملی کویر قرار دارد .

دیر گچین در  ۸۰ کیلومتری شمال شرقی شهر قم  و ۳۵ کیلومتری جنوب غربی ورامین واقع شده‌ است .

دلیل نامگذاری دیر گچین :

این بنا را به‌ خاطر داشتنِ گنبدی از جنس گچ دیر گچین نامیده‌اند، اما اکنون چنین گنبدی در بنا وجود ندارد و تخریب شده است .

دیر گچین یکی از بزرگ‌ترین کاروانسراهای ایران است و ویژگی‌ های منحصربه‌فرد این اثر باعث شده آن را «مادر کاروانسراهای ایران» بنامند.

پیشینه کاروانسرای دیر گچین :

بنای کاروانسرا مربوط به دوره ساسانی است و آن را در دوران سلجوقیان، صفویان، و قاجاریان مرمت و بازسازی کرده‌اند. شکل کنونی آن متعلق به دوران صفویه است.

این کاروانسرا در راه باستانی ری به اصفهان مشهور به «راهِ دیر» قرار دارد. در پی تغییر جاده تهران به قم از راهِ دیر به مسیر حسن‌آباد در زمان امین‌السلطان، دیر گچین متروکه شد و افراد محلی از آن برای نگهداری دام استفاده بردند.

ساختمان دیر گچین به‌ صورت چهار ایوانیِ دورهٔ سلجوقی است و حدود ۱۲٬۰۰۰ متر مربع وسعت دارد. فضاهای موجود در آن را می‌توان به فضاهای انسانی، دامی و رفاهی تقسیم کرد.

این بنا دارای چهار برج گرد در گوشه‌ها است و دو برج با قاعدهٔ نیم‌ بیضی در دو سوی سردر اصلی قرار گرفته‌اند که سردر، خود در وسط دیوار جنوبی جای دارد. در دیر گچین همچنین ۴۴ اتاق مسکونی یا حجره، ۴ تالار (اصطبل) بزرگ، مسجد، شبستان خصوصی (دستگاه مستقل و بخش اعیانی)، انبار علوفه، آسیاب، حمام و ۶ چشمه توالت وجود دارد. مصالح به‌کاررفته در دیر گچین آجر، آهک، خشت و گچ است. مسجد به صورت چهارطاقی است، احتمالاً در محل آتشکده‌ای ساسانی ساخته شده‌ است، و در آن هیچ‌گونه تزییناتی دیده نمی‌شود.

در اطراف کاروانسرای دیر گچین تعدادی بنا به‌صورت مجموعه وجود دارد؛ مانند دو آب‌ انبار در پشت ضلع غربی و نزدیک به حمام، یک کوره آجرپزی، یک آب‌بند و قبرستانی متعلق به دوران اسلامی در ضلع جنوب غربی است که روی قبرهایش را با آجر پوشانده‌اند.

در ۵۰۰ متری شرق کاروانسرا، بنایی خشتی‌گلی از دورهٔ قاجار وجود دارد که به‌شکل قلعه است و فقط یک دروازه ی ورودی دارد.

دریر گچین در کتاب ها و سفرنامه ها :

این کاروانسرا به دلیل موقعیت خاصی که در نیمه ی راه جاده قدیم ری به اصفهان داشته، در بسیاری از کتابهای تاریخی و سفرنامه‌ها اشاره شده و از آن با نام‌های دیر کرداشیر، دژ کِردشیر، گردشیردیرالجص، قصرالجص، دیر جص، دیر گچ، دیر کجین و رباط دیرگچی یاد شده‌ است قدیمی‌ترین ضبط فارسی نام این مکان به صورت «دیر کجین» در کتاب الأعلاق النفيسة اثر ابن رُسته اصفهانی (درگذشته بعد از ۲۹۰ هجری قمری) آمده‌ است .

این بنا در سال 1382 ثبت ملی شده است .