مسجد جامع دزفول

مسجد جامع دزفول بزرگ ترین و مهم‌ترین مسجد دزفول است و یکی از آثار باستانی با ارزش این شهر  و در خیابان امام خمینی این شهر قرار دارد .

بنا به اسناد معتبر هسته اولیه این مسجد در قرن سوم هجری ساخته شده‌ است  و در دوره های مختلف هم تکامل یافته و قسمت های مختلف به آن اضافه شده است و یا قسمت های قبلی مورد بازسازی قرار گرفته است .

بعد از غریب خانه توسعه مسجد در ضلع جنوبی با پیدایش شبستان جنوبی مسجد در قرن هفتم شروع شده‌ است.

ایوان جلوی غریب خانه (ضلع شرقی صحن) چنان‌که از سنگ نبشته بالای در برمی آید متقارن با زمان پادشاهی سلطان حسین صفوی ساخته شده است .

ساخت گلدسته در روزگار محمدعلی میرزا دولتشاه انجام شده‌ است و شرح مناره‌ها در معرفی مسجد قبل از این ذکر شده‌ است.

قدیمی‌ترین سنگ نوشته‌ای که تعمیر مسجد را نشان می‌دهد در سردر اصلی مسجد نصب شده که تاریخ آن ۱۱۵۷ هـ. ق(۱۱۵۷تا۱۱۶۰)سلطنت نادرشاه افشار می‌باشد که در آن مقرنس سردر مسجد تجدید شده‌ است.

در دو سمت شرقی دیوار ضلع شمالی بر ستون اتاق دفتر هیئت امنا و کتابخانه به‌طور برجسته کلمات”الله”,”محمد”,”علی”,”فاطمه”,”حسن”,”حسین”و تاریخ ۱۲۵۳ هـ. ق نوشته شده که نشان دهنده تعمیر این بخش از مسجد است (در زمان سلطنت محمدشاه قاجار).

بر بالای در غریب خانه بر بالای آجر ششم از بالای در عدد ۱۳۳۱ برجسته نشان داده شده‌است که تاریخ آخرین تعمیر بخش خاوری و حوضخانه مسجد را می‌نمایاند. ضمناًدر تاریخ مذکور که زمان امامت آقاسیدمحمدسیدآقامیری بوده کف ایوان شرقی و شبستان‌های جنوبی رابا آجر نیز مفروش ساخته‌اند.

بازسازی ورودی مسجدجامع دزفول که در جنگ ایران و عراق ویران شد تابع هیچگونه اصول و قوانین مرمتی نبوده‌ است. حتی شکل ظاهری سردر قدیمی مسجد در نما و ابعاد و اندازه نیز آن را حفظ نکرده‌اند. همچنین از جمله مواردی که می‌توان ذکر کرد:

1. وجود دو مناره که در سردر اصلی (قدیمی) وجود نداشته
2. قرارگیری چهارطاقی از گوشه سمت راست به قسمت وسط سردر
3. تغییر ارتفاع و ابعاد ورودی
4. استفاده از آجر به جای سنگ در ساختن در و…

ضلع شمالی صحن مسجدجامع دزفول در جنگ ایران و عراق مورد اصابت موشک قرار گرفت و به کلی ویران شد ؛ در بازسازی بخش شمالی علاوه بر ایراد و اشکالاتی که به قسمت ورودی و سردر اصلی وارد است در اجرای طاق نما و ایجاد بازشوها و نوع کاشی کاری و محل آنها در مقایسه با نمای قدیم باز هم معایب و نقایصی وجود دارد.

خدشه دار کردن اصالت بنا :

دخل و تصرفاتی در مسجد انجام شده است که تغییر نمای بیرونی قدیمی مسجد و اجرای نمای آجری جدید و همچنین اجرای نیمه کاره مقرنس در ورودی اصلی بنا. نصب ازاره‌های سنگی جدید و سکو سازی از آن جمله است .

معماری مسجد جامع دزفول :

این بنا در یک طبقه ساخته شده و دارای یک صحن بزرگ است که در دو سمت آن ساخت و ساز انجام شده است و نماهای آجری سقف‌ها و ستون‌های سنگی بسیار زیبایی دارد . بدنه اصلی بنا در سمت جنوب آن که هسته اولیه مسجد است، سنگی می‌باشد.

مسجد دارای یک نمازخانه و محراب اصلی و دو شبستان پر ستون در دو سمت است و در قسمت شرقی نیز فضاهایی به عنوان فضاهای خدماتی و پشتیبانی قرار گرفته است.

دیوارهای مسجد جامع دزفول بسیار قطور و شبستان آن دارای ۲۰ ستون سنگی است که در وسط شبستان مسجد قرار دارد و جای شمعدان در آن تعبیه شده‌ است.

محراب مسجد در وسط شبستان قرار گرفته است که دارای گچ بری‌های زیبایی است. در مجاورت محراب منبری سنگی با ده پله قرار دارد که در دو طرف آن گلدسته‌های کوچک و سفید رنگی قرار دارند .

ایوان مسجد که در وسط قرار گرفته است ، در دو طرف خود، گلدسته‌هایی به ارتفاع ۱۵ متر دارد که شکوه خاصی دارد و با کاشی کاری‌های زیبایی مزین شده‌ است.

نوع سقف‌های مسجد سنتی و تلفیقی از طاق، تویزها، کلمبوها و طاق گهواره‌ای است و سقف ایوان اصلی بنا با کاربندی و آجرهای رنگی جدا و ۴ تیپ مختلف دارد. سقف ایوان‌های مسجد نیز گنبدی شکل و از آجر هستند. از دیگر بخش‌های مسجد جامع دزفول، شوادانی عمیق با مساحت ۲۰۰ متر است که دارای ۲۵ پله و اتاق‌های کوچکی در وسط پلکان است که در نداشته و در اصلاح به آن‌ها کت گفته می‌شود. برای تهویه هوای شوادان مسجد دو روزنه وجود دارد که از ویژگی‌های معماری دزفول در بناهای تاریخی و بافت قدیم دزفول می‌باشد که در دزفولی آن‌ها را «دریزه» می‌نامند.

سازه بنا :

سازه بنا سازه ای ماسونری و سنگین با دیوارهای باربر با جرز ضخیم و ستون‌های عریض با مقطع مربعی شکل با ابعاد تقریبی یک متر است مصالح به کار رفته در دیوارها عمدتاً آجر و در ستون‌ها، سنگ‌های چهارتراش است و از ملات ماسه و آهک جهت ساخت دیوارها و ستون‌های باربر استفاده شده است .

نوع سقف‌ها نیز ترکیبی از انواع سقف‌های سنتی؛ شامل طاق وتویزه‌ها، کلمبوها و طاق‌های گهواره ای است. به این صورت که طاق و تویزه‌ها و طاق‌های گهواره ای در فضاهای وسط نیرو را در یک راستا به گوشه‌ها منتقل کرده و در گوشه‌ها با استفاده از طاق‌های گرد و تویزه‌های دو طرفه و کلمبوها نیروهای متعامد کنترل می‌گردد سازه این بنا در قسمت نوساز سازه ای جدید شامل تیر آهن با دیوارهای باربر آجری جدید می‌باشد.

مصالح بنا :

با توجه به قدمت مسجد که به قرون اولیه هجری برمی گردد؛ مصالح به کار گرفته شده در آن به جز آجر، خشت و گل که در اکثر ساختمان‌های بافت قدیم دزفول نیز به کار رفته از سنگهای رسوبی واقع در کوه‌های شمال دزفول برای پی‌ها و ساختن ستون‌ها استفاده شده‌ است. علاوه بر مصالح ذکر شده از کاشی‌های الوان به رنگ‌های سیاه، آبی فیروزه ای، لاجوردی و سفید برای کاشی کاری نما نیز استفاده شده و برای پوشش نهایی پشت بام از کاهگل و برای سطوح داخلی و در برخی فضاها از گچ استفاده شده‌ است. کف شبستان‌ها، صحن و دیگر فضاهای مسجد قبل از مرمت اخیر، با آجر مفروش بوده که بعد از مرمت، موزائیک را جانشین آن کردند .

۱-زمین زیر پی:

زمین زیر پی بنا در مسجد جامع دزفول مانند سایر زمین‌ها در این شهر بافتی متراکم از سنگ‌های کنگلومرایی است که خاک رس ناخالص منطقه به صورت ملات جهت چسبندگی این بافت و استحکام فوق‌العاده آن شده است به صورتیکه در بسیاری جاها به جای استفاده از پی از همین زمین به عنوان پی استفاده می‌شود.  این خاک مقاومت کافی جهت تحمل وزن ساختمان را داراست . ولی این خاک در مقابل نفوذ دائم آب مقاومت نداشته و استحکام خود را از دست می‌دهد.

۲-کف:

کف فضاها در گذشته کفپوش آجری مربع شکل ۲۰×۲۰ بوده‌ است که در حال حاضر کف حیاط با موزائیک ۳۰ سانتیمتری مفروش شده است. کف فضاهای نیمه باز و بسته از کف حیاط ۱۵ سانتیمتر بلندتر بوده و آن‌ها نیز با موزائیک فرش شده‌ است. ازاره‌ها در قدیم آجری یا از سنگ چهارتراش بوده که اکنون در کنار دیوارها سکوهایی الحاق شده که از سنگ مرمر است.

۳-سقف:

سقف مسجد جامع تلفیقی از سقفهای سنتی شامل طاق و تویزه‌ها، کلمبوها و طاقپهای گهواره ای است که بر حسب نیاز در قسمت‌های نیمه باز که نیاز به ارتباط فضاها با یکدیگر و پوشاندن گستره ای وسیع بوده؛ از طاق و تویزه و سقف‌های کلمبو با تویزه‌های دوطرفه با طاق ضربی آجری نشسته بر ستون‌ها و در جاهایی که دارای استقلال بوده‌اند؛ از طاق گهواره ای احداث شده بر دیوارهای باربر استفاده شده است. و سقف‌های کلمبو نیز در گوشه‌های بنا قرار گرفته‌اند. بام این بنا نیز در قسمت طاق و تویزه‌ها دارای عوارض و بالا و پائین‌های حاصل از نوع سقف می‌باشد. و در قسمت طاق‌های گهواره ای تسطیح و شیب بندی گردیده‌است. کلاً بام بنا با کاهگل ایزوله شده است.

۴-پی:

بالاتر اشاره شد که زمین زیر پی در این بنا خود می‌تواند در حکم پی ساختمان عمل کند. با این حال به احتمالزیاد پی این ساختمان شامل سنگ کنگلومرا با ملات شفته آهک است که این نوع بسیار مقاوم و محکم می‌باشد. باتوجه به خصوصیات شفته آهک این پی در مقابل نفوذ آب نیز دارای مقاومت نسبی بوده و به آسانی دچار مشکل نمی‌شود. آنچه در منطقه مرسوم است احداث پی با ارتفاع تقریبی یک متر است که احتمالاً در این بنا نیز چنین می‌باشد با این حال برای شناسایی بهتر پی باید در هنگام شروع کار کارگاهی در اطراف پی گمانه زد و ساختار آن را کاملاً روشن نمود.

۵-دیوارها:

دیوارها در این بنا آجری با ملات ماسه آهک می‌باشد و اگر ستون‌ها را نیز دیوارهایی با طول کم در نظر بگیریم در این قسمت‌ها به جای آجر از سنگ‌های چهارتراش استفاده گردیده‌است دیوارها در این بنا جزئی از ماسونری بوده و مانند سایر بناهای سنتی دارای ضخامت زیادی می‌باشد. آجر استفاده شده در دیوارها و آجرهای مربعی شکل 25 سانتیمتری می‌باشد. دربعضی قسمت‌های بنا ترکیب ستون و دیوار باد و مصالح سنگ و آجر دیده می‌شود که درست در راستای ستون‌های گذرنده از دیوار می‌باشد.

غریب خانه :

محراب غریب خانه سمت شرقی و سمت  جنوبی این بنا کوچه و طرف غربی آن خیابان امام خمینی شمالی است که با یک ردیف مغازه که در سال ۱۳۳۲ هجری شمسی ساخته شده‌اند از مسجد فاصله گرفته‌ است. در ضلع شمالی در اصلی مسجد قرار گرفته که به واسطه یک میدان کوچک و کوچه ای کوتاه به خیابان امام خمینی متصل می‌شود.

در پشت دیوار شمالی مسجد و در ضلع شرقی میدان جلوی در اصلی مسجد حمامین مسجد قرار داشته که در اثر موشکهای عراق این حمامین به‌طور کامل ویران شد . مسجد جامع دزفول از مساجد شبستانی قرون اولیه اسلام است که شبستان اصلی آن در ضلع جنوبی، غریب خانه و شبستان کوچکتری در ضلع شرقی آن ساخته شده و ضلع غربی و شمالی به صورت نماکاری قرینه ضلع مقابل خود، اطراف حیاط دلباز و بزرگی به طول ۲۷ متر و ۶۰ سانتیمتر و به عرض ۲۶ متر قرار گرفته‌اند.

کف سازی حیاط آجرفرش بوده که بعد از مرمت آن را موزائیک کرده‌اند.

در طرف شرقی حیاط مسجد، شبستان درازی به طول ۱۴متر و عرض ۶متر و ۵۰ سانتیمتر قرار دارد. این شبستان را که جایگاه غربا بوده غریب خانه نامند اما دیرگاهی است که فقط در ایام زمستان از آن استفاده می‌شود. و در تعمیر اخیر مسجد قسمتی از آن را مجزا کرده و جهت انبار از آن استفاده می‌شود. کهنگی این شبستان و کیفیت ساختمانی آن به خوبی می‌رساند که به‌طور یقین قدیمیترین قسمت مسجد می‌باشد به این معنی که به احتمال زیاد در قرن سوم یا چهارم هجری این شبستان را ساخته‌اند.

نقشه کنونی شبستان شرقی وضعیت قدیم آن را نشان نمی‌دهد؛ بلکه الحاقات و تصرفاتی که ضمن وسعت دادن مسجد و افزودن ابنیه دیگر به عمل آمده تا اندازه ای آن را از صورت اولیه بیرون آورده‌است. لیکن با ملاحظه گوشه و کنار شبستان و بررسی آن از بالای پشت بام و دیواره‌ها به خوبی ثابت می‌گردد که شبستان نامبرده ابتدا عبارت از ساختمان منفرد و مجزای طولانی بوده‌است که سازنده آن را به سبک کاخ عهد ساسانیان که در سه فرسخی دزفول یعنی ایوان کرخه دیده می‌شود بنا نهاده‌است. (نقل از کتاب مسجد جامع دزفول و تاریخچه آن به قلم سید محمدعلی امام دزفولی)

قسمت جلوی غریب خانه و مابین حیاط و غریب خانه در سال ۱۱۱۰ هجری به بنای مسجد اضافه شده‌ است، شامل یک دهانه بزرگ در وسط و در هر دو طرف دو دهانه کوچکتر ساخته شده‌ است.

بخش جنوبی مسجد در سده هفتم ساخته شده‌ است. این قسمت شامل یک دهانه بزرگ به عرض۷ متر و به طول ۱۹ متر و ۸۰ سانتیمتر است که از سمت غرب دو دهانه و از سمت شرق سه دهانه دیگر شبستان را در میان گرفته‌ است.

این پنج دهانه شبستان که در اطراف ایوان اصلی قرار گرفته اند، هر یک به عرض سه ونیم متر است و طول این شبستان‌ها با دهانه بزرگ مساوی است. فاصله بین دیوار شرقی و غربی در شبستان جنوبی ۳۰ متر و۸۰ سانتیمتر است و ضخامت دیوارهای مسجد معمولاً یک متر و نیم می‌باشد.

در زیر طاق اصلی کاربندی زیبایی با آجرهای نقاشی شده به کار رفته و در دو طرف ایوان دو مناره قرار گرفته که از سطح حیاط تا بالا به وسیله کاشی هایی در رنگهای لاجوردی، فیروزه ای، مشکی وسفید تزیین شده‌اند.

محراب مسجد جامع در انتهای دهنه وسط ضلع جنوبی قرار گرفته است و ابعاد آن به طول یک متر و ۳۰سانتیمتر و عمق  یک متر و ۱۰ سانتیمتر می‌باشد و در کنار آن منبرسنگی به عرض یک متر و ۱۵ سانتیمتر که دارای ۱۰ پله است قرار دارد. محراب دارای در مشبک چوبی است که به صورت عمودی بالا و پایین می‌رود.

در طرفین ایوان اصلی مسجد (ایوان جنوبی) دو گلدسته کوتاه مشاهده می‌شود که احتمالا در زمان محمدعلی میرزا دولتشاه ساخته شده و با کاشی تزیین شده‌اند.

به جز حاشیه‌های زینتی که در گلدسته‌ها به کار رفته، پنج قسمت متمایز با توجه به نقوش به کاررفته در تزئینات مناره‌ها دیده می‌شود؛ قسمت اول که بالاتر از ایوان اصلی قرار گرفته با واژه علی، قسمت دوم حدفاصل ارتفاعی ایوان اصلی و سقف شبستان با کلمات (الله، محمد، علی) و در سومین قسمت سوره اخلاص در سه سطر و قسمت‌های چهارم و پنجم با نقوش زیبایی تزئین شده‌اند.

ارتفاع کلی گلدسته‌ها از سطح حیاط تا لبه نمایی شبستان ۶٫۵متر تا نمای ایوان بزرگ ۱۱متر و تا انتهای مناره ۱۵ متراست . نمای غربی صحن مسجد که قرینه نمای شرقی آن است دارای ۵ طاق نما که ۴تای آن‌ها به صورت دو به دو و قرینه در اطراف طاق نمای وسط که دهنه بزرگتری دارد قرار گرفته‌اند.

در بالای طاق نمای وسط اشکال هندسی زیبایی با کاشیهای الوان ترسیم شده‌ است. و در زیر طاق آن ۴طاق نمای کوچک دیده می‌شود که به وسیله کاشی نوشته‌های زیرین از راست به چپ بر بالای سه طاق نمای پائینی به ترتیب” لااله الالله”,”محمدرسول الله”,”۱۳۶۶هـ. ق” و “علی ولی الله” کار شده‌است. در بالای طاق نمای بالایی زمان تعمیر و تجدید بنای قسمت غربی بنا و معمار آن بر کتیبه ای با کاشیهای الوان نوشته شده‌ است.

متن کتیبه به این شرح می‌باشد.

«تجدید ساختمان سمت غربی به تولیت سید محمد علی امام جمعه عمل حسن بن محمدجواد۱۳۲۶هـ. ش.»

شوادون :

در زمان قدیم در تابستان که هوا گرم بوده نماز جماعت ظهر و عصر را در شوادون مسجد برگزار می کردند .

شوادون : زیرزمین‌های سنتی دزفول را میگویند و نسبت به سطح زمین اختلاف دمایی در حدود ۳۰درجه سانتیگراد دارد.

شوادون‌ها  در زمان جنگ عراق و ایران نقش عمده ای در مقاومت مردم داشته‌ اند. ( به خاطر عمق زیاد و استحکام آن ها )

ظاهراً در آغاز سده دوازدهم هجری قمری، در گوشه دیوار خارجی شمال غربی مسجد (جایی که در روزگار ما در بزرگ مسجد و میدان جلوی آن به نظر می‌رسد) بدین گونه نبوده‌است و به جای آن دو خانه قرار داشته که به وسیله مرحوم آقا سید عبدالباقی آقامیر، خریداری شده و به جای آن در بزرگ فعلی و میدان جلوی آن را احداث کرده‌اند.

و در زیر آن دو زیر زمین ساخته اندکه از حدود سال ۱۱۴۳(سال درگذشت مرحوم آقا سیدعبدالباقی آقامیر) تا سال۱۳۲۴هجری قمری، مدفن خانوادگی خاندان آقامیر دزفول بوده و نشان این مقابر چهارطاقی (چهارطوقی) است که برفراز بام بنا شده‌است.

رقبات :

رقبات مسجد جامع دزفول در اطراف مسجد و بازار قدیم و خیابانهای اطراف که محل تجاری و بازار شهر است پراکنده هستند . در جداره خود مسجد، رقبات آن شامل دو باب حمام مردانه و زنانه است که در جنگ ایران و عراق توسط موشک‌های عراقی ویران شدند . دیگر رقبات مسجد شامل چند باب مغازه در جداره مسجد و چندین باب دیگر در بازار قدیم و خیابان امام خمینی می‌باشد.

تیپولوژی سقف :

سقف شبستان‌ها و ایوان‌ها و قسمت‌های مختلف مسجد جامع دزفول هم از نظر نوع پوشش و هم از نظر نقش و نگاری که به وسیله آجر توأماً با پوشش کار شده‌است، از تنوع زیادی برخوردار است. معمار چیره‌دست این بنا نقوش هندسی بسیار زیبایی را با آجر بر روی سقف و قرنیزهای مسجد انداخته و به وسیله رنگ‌های گیاهی زیبایی خاصی به این سقف‌ها بخشیده‌است. پوشش سقف‌ها با توجه به آجر چینی آن‌ها چهار تیپ، همچنین نوع آجرکاری قرنیزها نیز چهار تیپ می‌باشد. ضمناً سقف ایوان اصلی با کاربندی و آجرهای رنگی جدا از ۴ تیپ یاد شده می‌باشد.