آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی
آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی از مکان‌های تاریخی و باستانی شهر اردبیل است.و از آثار ثبت شده ی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو است
بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی :
منزل و خانقاه شیخ صفی در همین مکان قرار دارد، و طبق وصیّت خودش ، پیکر او را در اتاقی جنب خلوت‌خانه و باغچه و حوض‌خانه دفن کردند و بر قبر او بنایی ایجاد کردند تا علاوه بر مقبره ی شیخ صفی و مرقد شاه اسماعیل اول – آرامگاه‌های دیگری از شاهزادگان صفوی و فرزندان وی را در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دهند.
این مجموعه نفیس در سال ۷۳۵ ه‍جری قمری به‌دست فرزند وی صدرالدین موسی بنا شد. پس از شروع حکومت صفویه، به سبب ارادت شاهان صفوی به جد خود، واحدهای مختلفی به این مجموعه اضافه شد. در دوره ی شاه عباس یکم و از آن جا که وی ارادت فراوانی به شیخ صفی‌الدین داشت و بسیار به زیارت مقبره وی می‌رفت، برای تکمیل و تزئین این اثر، کارهای فراوانی صورت گرفت. در عصر صفوی ، بقعهٔ شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که همچنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می‌آید.
آثار هنری :
یکی از موارد منحصربه‌فرد این مجموعه این است که این بقعه حاوی ده‌ها اثر در مضامین مختلف رشته‌های هنری است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره داشت :
کاشی‌کاری معرق و مقرنس
کتیبه‌های گچ بری‌شده
خط خطاطان بزرگ دوره ی صفوی (میرعماد، میرقوام‌الدین، محمد اسماعیل و…)
منبت‌کاری
نقره‌کاری
تذهیب و طلاکاری
نقاشی و تنگ بری
این اثر همچنین از معماری ویژه‌ای برخوردار است.
در جریان جنگ‌های ایران و روسیه در دورهٔ قاجار و سقوط اردبیل، نسخ خطی کتابخانه شیخ صفی‌الدین اردبیلی توسط روس‌ها به غارت رفت. هم‌اکنون آن نسخ در موزه ی سن پترزبورگ در روسیه نگهداری می‌شوند.
وضعیت فعلی :
سردر اصلی و کاشی‌کاری بقعه شیخ صفی‌الدین تا سال ۱۳۲۱ شمسی در ضلع شمالی میدان فعلی عالی‌قاپو قرار داشته که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان‌شناسی برداشته شد و کاشی‌های معرق آن فعلاً در انبار بقعه نگهداری می‌شوند. سردر یاد شده در زمان شاه عباس دوم برای بقعه ساخته شد و زیر نظر اسماعیل نقاش اردبیلی در سال ۱۰۵۷ به اتمام رسید. در حال حاضر هیچ‌گونه آثاری از این سردر مشهود نیست. امروزه از ضلع شرقی میدان عالی‌قاپو با گذشتن از در چوبی بزرگ وارد حیاط مشجر مستطیل بقعه به ابعاد ۹۲*۵/۲۶ متر می‌شوند. دور تا دور این حیاط با دیوارهای آجری که از روی ازاره سنگی و به صورت طاق‌نما ساخته شده محصور شده است. ضلع شرقی حیاط گفته شده با دری به ابعاد ۱۴۵۰*۵۷۰ سانتی متر غیر مسقف باز می‌شود. این راهرو میان حیاط بزرگ مشجر و صحن اصلی قرار دارد. راهروی مذکور با دری در ضلع شمالی به محوطه شهیدگاه و در ضلع جنوبی به محوطه‌ای معروف به «چله‌خانه» یا قربان‌گاه مرتبط می‌شود که در سال‌های اخیر، درِ مشرف به شهیدگاه مسدود شده است. دیوارهای جانبی این راهرو دارای طاق‌نمای کاشی‌کاری بوده که به مرور زمان ریخته و اکنون قسمتی از آن بازسازی شده است. راهروی مذکور، با گذشتن از محوطه ی کوچک درگاه سنگی به صحن اصلی متصل می‌شود. صحن اصلی حیاطی است مستطیل شکل به ابعاد ۴۰/۳۰*۱۰/۱۶ متر مفروش با سنگ‌های صاف که حوضی در وسط آن قرار دارد. در گذشته در وسط این حوض چاه آبی بوده است که با استفاده از سطل و طناب برای وضو گرفتن از آن استفاده می‌شده است. این چاه در حال حاضر مسدود شده است. از جمله اشیای نفیس بقعه شیخ صفی، «فرش» مشهور اردبیل است که در حال حاضر در موزه ی ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود.
بخش های مختلف آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی :
بخش‌های مختف بقعه شیخ صفی‌الدین عبارتند از:
- حرم و دارالحفاظ
- مقبرهٔ شاهزادگان در جانب شرقی دارالحفاظ
- ایوان بزرگ رو به قبله دارالحدیث که از آثار دوران شاه اسماعیل یکم بوده و در دو جانب غربی و شرقی، مقبره‌های مسقفی از اولاد و مشایخ صوفیه قرار داشته است.
- چله‌خانه‌های قدیم و جدید و محل جلوس شیخ صفی‌الدین.
- مقبره ی مادر شاه اسماعیل (دختر اوزون حسن آق‌قویونلو)
- مقصوره‌ای در برابر ایوان دارالحدیث
- محوطه ی شهیدگاه در شمال گنبد دارالحدیث
- محل جلوس شیخ صدرالدین موسی
- حجره ها که از چهل عدد بیشتر بوده
- صفه مزارهای برخی از امیران و سران خاندان صفوی
- نانواخانه یا آشپزخانه
- دیگ خانه و حجره‌های متعلق به آن و ایاغ‌خانه
- حجره رو به مزار شیخ صفی‌الدین که آرامگاه مشایخ صوفیه بوده است.
- شربت‌خانه در کنار چشمه ی آبی مشتمل بر حوض و محل پختن حلواها و شیرینی‌ها
- خونچه‌خانه و انبار با حجره‌های بالایی و پایینی
- دفترخانه شامل دهلیز، خانه و محوطه‌ای میان شربت‌خانه و خونچه‌خانه
- نقاره‌خانه که زیر سقف آن سقاخانه بوده و در پشت آن حمام و برخی خانه‌های متعلقه قرار دارد.
- هیمه خانه و زمینی در اطراف آن
- فضای بیرون در آستانه که در مقابل آن کوچه و دکان‌ها قرار داشت
- کتابخانه
در زیر برخی قسمت های این مجموعه را بررسی میکنیم :
مسجد جنت‌سرا شیخ صفی :
در سمت چپ سرسرای ورودی، مسجد جنت‌سرا قرار گرفته. جنت‌سرا به‌صورت فضای هشت‌ضلعی طراحی شده و فاقد محراب مسجد است. چنین به نظر می‌رسد که فضای جنت‌سرا بیشتر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده و سنگ میدان یا «میدان داشی» آن هنوز در مجموعه ی بقعه ی شیخ صفی‌الدین موجود است. مسجد جنت‌سرا در گذشتهٔ دور دارای سقف گنبدی بوده که پس از فروریختن در دوره قاجاریه، سقفی چوبی و مسطح روی آن ایجاد شد که بر ۱۶ ستون چوبی استوار شده است. مسجد جنت‌سرا از نمای بیرونی مشرف به صحن داخلی سرسرای عظیمی است که در مقابل آن پنجره ی مشبک گره چینی نصب شده و در دو سمت آن دو نیم‌قوس در ورودی اتاق متولی قرار گرفته است.
قندیل خانه :
این بخش در حقیقت قسمت اصلی بناست و دقیقاً روبه‌روی سرسرای ورودی در دو طبقه قرار گرفته است. پنج پنجره چوبی در طبقه ی بالایی و پنج پنجره در زیر آن وجود دارد.
چینی خانه :
چینی‌خانه در قسمت شرقی قندیل‌خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی باریک با دارالحفاظ ارتباط می‌یابد. ساختمان چینی‌خانه دارای چهار شاه‌نشین و دارای طاق نماهای مقرنس گچی است که روی آن نقاشی و طلاکاری شده است. این مکان در دوره ی صفویان محل نگهداری ظروف طلا، نقره و ظروف سفارشی شاه عباس یکم از کشور چین بوده است.
پناهگاه :
مقبره ی شیخ صفی‌الدین اردبیلی در دوران صفوی مکانی مقدس به شمار می‌رفت و حکم بست و پناهگاه داشت. کسانی که در آن‌جا متحصن می‌شدند حتی اگر از جانب شاه محکوم به اعدام بودند، جانشان در امان بود؛ مثلاً سلطان حسین‌خان شاملو برای حفظ جانش از دست اسماعیل قلی‌بیگ شاملو به این آرامگاه پناه برد.
کتابخانه :
در پی عهدنامه ترکمانچای در سال ۱۲۰۶ خورشیدی، ایران پذیرفت تا تمامی نسخه‌های خطی کتابخانه شیخ صفی‌الدین اردبیلی که در آرامگاه قرار داشتند، به‌عنوان بخشی از غرامت‌های روسیه، ضبط و به آن کشور منتقل شوند .
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید ؟در گفتگو ها شرکت کنید!